ERZURUM SAZLIKLARI
Erzurum sazlıklarının tarihi oldukça eskiye inmektedir. İlk defa, VIII. yüzyılın ortalarına ait olduğu kabul edilen Ermeni yazarı Horenli Moses'in 'Ermeni Tarihi' adlı eserinde geçen Erzurum sazlıkları, 1950 yılına değin varlığını sürdürmekteydi. 1950'dekı kanal açma ve sazlık zeminin¬deki suları bu kanallar vasıtasıyla ovadan çekerek sazlığı kurutma ope¬rasyonuna kadar, muhtelif müdahalelere rağmen yok olmayan sazlık, bu tarihten sonra ancak suların çoğaldığı bahar aylarında kısmen oluşuyor¬du. Doğu Roma (Bizans) İmparatoru II. Theodosius (Genç Theodosius) zamanı olaylarını anlatan Moses, imparatorun Erzurum'da bir kale yaptı¬rarak burayı müstahkem bir sınır şehri haline getirdiğinden bahsederken; çok dikkat çekici bilgiler vermektedir. Bu notların önemli olan tarafı, şüp¬hesiz sazlık veya bataklıkla alakalıdır.
İmparator Theodosius, Karin'de oturan Büyük Patrik'in "(Sakak) mektubu-üzerine generallerinden Anotolis'u oraya gönderiyor. Anatolius, kale yapmaya uy¬gun bir yer bulmak için epeyce dolaştıktan sonra, Karin vilayetinde muhtelif kü¬çük derelerin peyda olduğu bir dağın eteğinde bir yer seçmişti, Fırat nehrinin kaynağına yakın bir yerden çıkan bu küçük dereler birleşerek, vücuda getirdikleri bir denize akıyorlardı. Bu su ise, ovayı kaplayan büyük bir bataklık (sazlık) idi. Burada sakin olan ahali, hem Fırat nehrinin balıklarıyla, hem de suyun kenarın¬daki bataklıkta yaşayan çok sayıdaki besleyici kuşlar ve onların yumurtalarıyla gıdalanıyorlardı. Bu arazi oldukça yeşil ve mahsuldar olup, bilhassa ekşi meyveler (yiyecekler) yetişmekteydi. Etraftaki dağlarda çok sayıda büyükbaş hayvan sü¬rülen bulunmaktaydı. General Anatolius, ovaya hakim olan o yerde hendek, sur ve kalelerle müstahkem bir şehrin temellerini attı. imparator'un adını alan ve Doğu Roma imparatorluğu'nun İran hududu üzerindeki müstahkem bir kale¬si/şehri olan Karin, böylece kurulmuş oldu
Buradaki kuşlar, meselenin belki de en dikkate şayan yanıdır. Bu bakımdan sazlıklarla birlikte kuşlara da temas etmek gereği vardır. Nitekim, Moses de aynı şeyi yapmıştır. Yani, sazlığın geçtiği yerde kuşlar; kuşların geçtiği yerde de sazlık akla gelmelidir.
Erzurum'a gelen Sir Robert Curzon'un, sazlık saha ve burada yaşayan kuşlar hakkındaki müşahade ve notları bu husustaki en açık ve değerli olanlardır. R. Curzon, İngiltere'yi temsilen Osmanlı-İran smır görüşmelerine katılmak üzere Erzurum'a gelmiş ve bir müddet bu¬rada kalmıştı. İngiliz siyasetçi, ovadaki sazlığı bizzat gözlemleyerek burada hayat süren kuşlar tespit etmiştir.
R. Curzon sazlık ve kuşlardan bahsederken, bunu okuyanların şaşırmamasını da salık verir. Zira, bu kuşlar o kadar çoktur ki, bunların sürüsünden altta toprak, üstte de gü¬neş görünmez. Bunu görmeyenlerin inanması mümkün değildir. Erzu¬rum'u bilenler, mevsimi geldiğinde ana sürü kadar yavru sürünün de bu¬radan göç ettiğini bilirler diyen Curzon, kuşları avlamak için avcıların sürekli atlarıyla sazlıklarda dolaştığını yazar,Hatta, iyi avcı olmamasına rağmen, kendisinin de kuş avına çıktığını yazarak, avladığı bir turna il¬de övünmektedir. Ancak, bu uzun gagalı ve uzun ayaklı kuş, vurulduk tan sonra ölmezse, hasmının gözünü çıkarmak onun için işten değildir
Bataklık Kuşları hakkında mevcut malzemenin en iyisi ve elde bulunanı, Curzon'un derlediği lis¬tedir. Onun listesinde bulunan kuşlar ve bunların özellikleri aşağıdadır
a. YırtıctAvcılar
Vultur fulvus; sarı akbaba.
Aquila fulvus; sarı kartal.
Aquila; kartal.
Accipiter fringillaris; atmaca.
Falco tinnunculus; kerkenez kuşu.
Falco osalon; şahin, delice doğan.
Falco subbuteo bozdoğan, delice doğan.
Falco rufipes; açık sarı renkli doğan, şahin.
Falco peregrinus; alaca doğan, şahin.
Falco peregrinus; şahin, sungur, doğan.
Milvus ater; kızıl çaylak. Buteo ater (?); ağır ve tembel, şahin cinsi avcı bir kuş.
Buteo ater; bataklıklarda avlanan tembel (hantal) şahin.
Circus pallidus; beyaz delice doğan.
Circus rufus; bataklıklarda avlanan kızıl delice doğan.
Noctua indica; küçük Hindistan baykuşu.
Strix indica; bir başka baykuş türü.
b. Tüneyici Avcılar
Lanius excubitor; büyük çarpıcı kuş, avını dikenler üzerinde parçalayan birkaç tür kuş. .
Lanius Culluris; kırmızı sırtlı çarpıcı kuş.
Cullurio minora; küçük çarpıcı kuş.
Musicapa grisola; benekli sinek yutan.
'Musicapa Iuctuosa; benekli sinekyutan.
Turdus merüla; karatavuk.
Turdus torguatus; boynu halkalı karatavuk.
Turdus pilaris; tarla ardıcı.
Turdus musicus; ötücü ardıç kuşu.
Petrocinale saxatidis; kayalıkta yaşayan ardıç kuşu.
Cinclus aquaticus; suya dalan karatavuk.
Oriolus galbula; altın sarısı asma kuşu.
Motacilla alba; beyaz kuyruk sallayan.
Motacilla flave; sarı kuyruk sallayan.
Saxicola rubicola; kuvruk kakan.
Saxicola rubetra; vınlayan kuyruk kakan, çayır taşkuşu.
Saxicola oenanthe; kuyruk kakan.
Sylvia trochilus; söğüt veya çalıkuşu.
Sylvia hippolais; söğüt veya çalıkuşu.
Salicaria phragmitis; otcul ötücü bir kuş.
Salicaria cetti; otcul, sinek yiyen ötücü bir kuş.
Curruca cineria; kül rengi ötücü kuş.
Curruca atricapilla; siyah küçük bir kuş.
Phoenicura ruticilla; kızılkuyruk, sinekyutan kızılkuyruk.
Phoenicura tilkys; siyah sinekyutan.
Phoenicura succica; mavi göğüslü.
Erythaca rubecula; kızılkuyruk.
Troglodytes eusopacus; söğüt, çalıkuşu.
Rudytes melanocephala; çalıkuşu,
Anthus arbereus; incir kuşu, incirdelen.
Anthus pratensis; tarla, çayır incirkuşu.
Anthus rufescens; incirdelen.
Geniş Gagalı ve Geniş Ağızlılar
Hirundo riparia; kırlangıç.
Hirundo rustica; kır kırlangıcı.
Cypselus murarius; kılıç kırlangıcı.
Caprimulgus europaeus; çoban aldatan, keçi sağan kuş.
d. Sert Gagalı ve Kuvvetli Ayaklılar
Alauda arvensis; tepeli toygar.
Alauda arborea; ağaççü tarla kuşu.
Alauda calândre: çorak, sazlık tovran.
Alauda peniciîatta; kaküîlü tarla kuşu.
Alauda rupestris; kayalıklarda yaşayan tarla kuşu.
Alauda rupestris (?); kayalıklarda yaşayan tarla kuşu.
Alauda rupestris; beyaz tarla kuşu.
Parus majör; büyük baştankara.
Parus caeruleus; mavi baştankara.
Emberiza citrinella; kirazkuşu, sancık. \
Emberiza hortulana; kiraz kuşu.
Emberiza.miliaria; kaba kirazkuşu.
Emberiza cia; kar kirazkuşu.
Fringilla coelebs; ispinoz kuşu.
Fringilla montefrengilla; dağ ispinozu.
Fringilla nivalis (?); kar ispinozu.
Fringilla sanguinea; kan kırmızısı ispinoz.
Pyrgita domestica; serçe, kırkır.
Pyrgita petronca; kayalık serçesi.
Carduclis communis; altın renkli ispinoz, çok san ispinoz.
Pyrihula communis; bir tür erkek ispinoz.
Linaria montium; ötücü dağkuşu.
Linaria cannabina; dağ ispinozu veya kızıl ispinoz.
Coccotraustes chloris; yeşil ispinoz.
Coccotraustes vulgaris; flurcun.
Loxia curvirostra; çapraz gagalı ispinoz.
Sturmus roseus; sığırcık, çekirgekuşu.
Pastor roseus; kırmızı çobankuşu.
Corvus monedula; bir tür küçük karga.
Corvus frugeleus; ekin kargası.
Corvus comix; kaküllü karga, leş kargası.
Pica candata; saksağan.
Garrulus melanocephalus; kara başlı alacakarga.
e. ince Uzun Gagalılar
Upupa epops; çavuşkuşu, ibibik, hüthüt.
Merops apiaster; balansı kuşu.
Alcedo ispido; iskele kuşu, emircik.
Tırmanıcılar
Yuux torquilla; dönerboyun.
Cuculu's canorus; guguk kuşu.
Cuculus; guguk kuşu.
g. Uzun Tırnaklı Tavukgiller
Otis tarda; toy, büyüktoy kuşu.
Otis tetrax; toy, küçüktoy.
Pterocles arenarius; batak, saz bağırganı.
Perdix saxatilis; kınalı keklik. \
Perdix cineria; kurşun renkli keklik, boz keklik. \
Cotemix vulgaris; bıldırcın.
Culumba aenos; yabani güvercin.
Culumba turtur (?); üveyik kuşu.
h. Uzun Bacaklılar
Charadrius morinelles; dağda yaşayan yağmur kuşu.
Charadrius minör; küçük halkalı yağmur kuşu.
Charadrius minör; büyük halkalı yağmur kuşu.
Edicnenuus crepitans; çulluk, kayalık çulluğu.
Edicnenuus crepitans; çulluk, kayalık çulluğu.
Vanellus cristatus; ibikli yağmur kuşu.
Vanellus keptusehka; yağmur kuşu.
Vanellus keptusehka; yağmur kuşu.
Grus cineria; kınalı turna.
Ardea alba; beyaz balıkçıl.
Ardea cineria; oldukça iri boz balıkçıl.
Ardea cineria; gece balıkçılı.
Ardea cineria; siyah balıkçıl.
Ardea cineria; siyah-boz (alaca) balıkçıl.
Botaurus stellaris; balaban kuşu,
Nycticorax europaeus; gece balıkçılı.
Ciconia alba; beyaz leylek.
Platolea leuçorodia; kaşıkçı balıkçıl, balığı sudan dışarı atan.
Coracias garrula; gök rengi kuzgun.
Scolopax rusticola; orta çulluk.
Scolopax majör; büyük su çulluğu, bataklık çulluğu.
Gallinago media; büyük su çulluğu.
Gallinago minima; erkek çulluk.
Ibis falcinellus; deniz balıkçılı.
Ibis falcinellus (?); deniz balıkçılı.
Limosa melanolensa; saz çulluğu.
Tonga subaipuata; koşucu çulluk.
Tringa minuta; küçük çulluk.
Tringa variabilis; şekil değiştirebilen çulluk.
Tringa pugnax; doğuşken ve hızlı çulluk.
Tringa pugnax; doğuşken ve koşucu çulluk.
Totanus hypolencos; beyaz karınlı yeşilbacak.
Totanus cehropus; yeşil-beyaz karınlı yeşilbacak.
Totanus glotis; yeşilbaldırlı.
Totanus calidris; kırmızıbaldırlı.
Hifnantopus melanoptures; uzunbacak, su kıyısı koşarı.
Rallus crec; bıldırcın kılavuzu.
Rallus crec; mısır tavuğu.
Rallus crec; mısır tavuğu.
Rallus crec; mısır tavuğu.
Zapomia pusilla; bir tür mısır tavuğu.
Fulicaatra; su tavuğu.
Gallinula choloropus; su tavuğu.
Glareola limbata; bataklık kırlangıcı.
Glareola torguata; bataklık kırlangıcı.
Perdeli Ayaklılar
Podiceps cristatus; kaküllü dalgıç kuşu.
Podiceps rubricolles; kırmızı boyunlu dalgıç.
Podiceps auritos; tepeli, başaklı dalgıç.
Larus ridibundus; karabaşlı martı.
Larus argentatus (?); büyük martı.
Stema hirunda; balıkçıl, deniz kırlangıcı.
'Stema leucoptera; balıkçıl kırlangıç.
Stema nigra; siyah kırlangıç.
Pelicanus onocrotalus; pelikan, kaşıkçı, balığı su kenarına atan.
Carbo corrnoranus; karabatak.
Anasboschas; erkek yaban ördeği.
Cygnus ferus; yaban kuğusu.
Anser ferus; boz bacaklı kaz.
Anser albifrous; beyaz göğüslü kaz.
Fuligula rufina; kırmızı başlı ördek.
Fuligula rufina; ördek.
Fuligula cristata; perçemli, kf i küllü ördek.
Querquedula cisteria; yaz batağî kuşu..
Querquedula crerca; yerli batak kuşu.
Dafila caudacuta; kılkuyruklu ördek.
Chaulelosmus strepera; boz ördek.
Rynchapsis cylpeata; siyah gövdeli kaşıkçı ördek, siyah ördek.
Tadoma dutila; suna, hanım ördeği, kınalı ördek.
Tadoma vulpanser; yerli ördek.
Mergus albellus; ak tarakdiş.
ERZURUM KUŞBAZLARI
Sazlıklardaki kuşlar¬la dostluk kuran civar köyler ahalisi, vaktiyle Erzurum'da çok yapılan ve meşhur olan 'kuşbazlık' işiyle uğraşmaktaydılar. Kuşların talim ve terbi¬yesi demek olan kuşbazlık da ticari bir işti. Zira, kuşların ehlileştirilip eği¬tilmesi bir sanat olsa bile, eğitilerek birtakım refleksleri geliştirilen kuşla¬rın satın alınması ağırlıklı bir ticaretti. Şu kadarını söylersek, eğitilmiş kuşların ifade ettiği ekonomik anlam kendiliğinden ortaya çıkar: Eğitil¬miş bir kuş, gıda için satılan herhangi bir kuştan kat kat pahalıydı ve ko¬lay kolay elde edilemiyordu. Çünkü, herkes kuşbazlık yapamazdı ve kuş eğitmek oldukça sabır ve zaman isteyen bir işti. Bu sebeple de, Erzurum ve çevresindeki meşhur kuşbaz sayısı da azdı. Görüldüğü gibi Ova sazlıkları ekonomik bir işlevi yerine getirirken, aynı zamanda Erzurum'a sosyal ve kültürel bir damga da vuruyordu.
Asıl ehemmiyetli olan sazlar ise, birçok alanda kullanılıyordu.Öncelikle sazlıkların muhtelif yerlerinde oluşan kaba otlar, hayvanlara alaf olarak yediriliyordu. Ev ve benzeri mekanların üstleri sazların kalınlarıyla örtülürken, onların üzerine de ince saz demek olan cil atılıyordu. Bunun üstüne de toprak seriliyor ve.iş bitiriliyordu, Tutkunu ve keyifçileri çok olan hamamların külhanları da sazlıktan getirilen kamışlarla ısıtılıyordu. Hamur işini epeyce seven Erzurum halkının kadayıflıkları fırınlarda pişirilse bile, bunlarda yine sazlıklardan öküz arabası ve atlarla taşınan sazlardan alıyordu ısısını. Ancak, ince olan ciller, bu işte pek kullanılamıyordu, çünkü, cilin kullanım alanı başkaydı ve yakmaya elverişli değildi. Tıpkı, “yalancının sözü cilin közü” deyimindeki gibi dayanıksızdı. Daha çok hasır dokunmasında kullanılan çiller, köylüler tarafından sele, sepet ve zembil yapılarak civar köylerde ve Erzurum'da satılıyordu
Erzurum kültüründe müziğin ve hele halk müziğinin pek mühim bir yeri vardı. Bugünkü kısırlığı görüp bilenlerin, eski zenginliğe inanmaları gerçekten imkansızdır. M. Ç. Baydar'ın ifadesine göre; bilinen en iyi çalgı ustaları ovalıdır, yani sazlık arazinin ahalisindendir.
Kaynak
Dr.Selahattin Tozlu : Tarihi sazlık, kuşlar doğal hayat Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi
.
