ABDÜLMELİK FIRAT'IN VEFATI VESİLESİ İLE ŞEYH SAİT İSYANINA BİR BAŞKA AÇIDAN BAKMAK Mustafa Çetin Baydar Takvimler 13 Şubat 1925 tarihini gösterdiğinde 1.TBMM kapatılmış, Mustafa Kemal ve Arkadaşları Tek Parti rejiminin temel taşlarını döşemeye başlamışlardı. 2.TBMM'ye Sadakat yemini alınarak seçilen meb'usların büyük çoğunluğu gidişattan memnun değillerdi. Özellikle Ankara İstiklal Mahkemesinin etrafa saçtığı dehşet ve korku yüzünden kimsenin söz söyleyecek mecali kalmamıştı. Ancak bu olaydan yaklaşık onaltı ay sonra idam olunan Cumhuriyet Tarihinin asılmış tek generali Dadaş Rüştü Paşa bu sürecin tek istisnasıydı. "İsyan, hareketinin bir başlangıcı vardır. İsmi geçen Şeyh Said, Hınıs'ta ders okutmakla meşguldü. Kendisine tabii birkaç yüz atlı ile müridleri vardır. Şark vilâyetlerinde Cihan Harbinden doğan muhacirlik ve sefalet, aşiret reislerinin baskısı, hükümeti temsil eden vali ve kaymakamların aczi bu hadisenin en başlıca amilleridir. La-alettayin gönderilen kaymakamların ziyaretlerine gelen aşiret reislerine çok aşağıdan muamele etmeleri hükümet nüfuzunu oralarda esaslı surette sağlamlaştıramadı. Eğer bu vali ve kaymakamlar vazifelerinin ehli insanlar olsaydılar, asiler denilen gerçekte birkaç çapulcunun hareketinden başka birşey olmayan bu kötü niyetlilerin maksatları daha evvelden anlaşılabilir ve önlenebilirdi . Daha üç ay evvel Erzurum'da oturan aşiret reislerinden Albay Halid Bey tevkif edilerek Bitlis'e gönderilmişti. Eski Bitlis Meb'usu Yusuf. Ziya İstanbul ile Şark vilayetleri arasında gidip geldikçe, bu zatın evinde misafir kalırdı. Yusuf Ziya, amiyane tabiri ile, kimin arabasına binerse onun türküsünü çağıran mesleksiz bir insandır, aynı zamanda Muş'ta oturan aşiret reisi Hacı Musa ve Bulanık'ta oturan diğer Albay Halid'de tevkif edildiler. Fakat bu Halid , Bitlis'e götürülürken, Hacı Musa'nın kardeşi Nuh'un kumandasında bir çete tarafından kurtarıldı o Hacı Musa'nın oğlu İzzet'de kaçıp bunlara iltihak edince, her birinin maiyyetlerini toplaması üzerine son hadise meydana geldi o Bu arada Şeyh Said'de tevkif, edileceğini hissedince, Hınıs'tan, Genc'e giderek Muş cıvarındaki kabilelerle anlaştı ve isyan bayrağını açtı. Bunlara Sertilip ve Süleyman adındaki aşiret reisleri de katıldılar. İsyan başlamadan evvel isimlerini saydığım reisler, Hükümet»e ve Şark vilâyetleri Meb1uslarına Kürtlükle ve Kürdistan teşkili ile ilgili olmadıklarına dair birçok telgraf çekmişlerdir o fakat nedense o zaman bunlara o kadar önem verilmemişti. Asi kuvvetlerin 7.000 kadar tahmin edilmesi tamamen mübalağadır o şark Vilayetleri'nin en sarp ve hücra yeri olan Genç'te 7000 kişinin iaşe ve iskanına imkân yoktur» Bu kuvvetler arazinin sarplığından istifade eden birkaç yüz atlıdan başka bir şey değildir. Hükümet'in bu isyanı bastıracağı şüphesizdir. Ancak Genç ve Muş havalisinde kar ve yolsuzluk şimdilik harekâtı güçleştirir zannındayım. Malatya ve diğer taraflar pek çabuk temizlenebilir. Fakat Genç ve Muş taraflarının temizlenmesi fikrimce Nisan nihayetine kadar devam edebilir. Çünkü dediğim gibi o civarda insan değil, hayvan barındıracak yer bile yoktur. Hadisede ecnebi parmağı olduğunu zannetmiyorum. Çünkü Genç ve Muş memleketin ortasındadır. Ecnebiler ile temas etmek maksadı olsaydı, asiler hududa yakın mesela; Zaho'ya çekilip şimdiye kadar tek bir memurumuzun girmediği aşiretlerle birleşebilirlerdi. Aynı zamanda Nemrut Mustafa ve Nevres'inde asiler arasında bulunduğuna ihtimal veremiyorum. Bunlar herhalde iki Albay Halidlerle diğer kaçak zabitlerin komutasında hareket ediyorlar fikrindeyim." ŞEYH SAİT İSYANINDAN TEK PARTİ REJİMİNE GEÇİŞ 1.İsyan Sürecinde iktidarda bulunan Fethi Bey hükümeti 60 kişilik Grup desteğine karşı sertlik yanlılarının 94 oyu ile istifa ettirilmiştir 2. Yeni kabineyi kuran İsmet Paşa, 4 Mart'ta 23 muhalif, ve 2 müstenkife karşı 155 muvafakat la güven oyu almış ve Fethi Bey'in tedbirleriyle yetinmeyerek, hemen TBMM nden bir Takrir-i Sükun Kanunu çıkarttırmış ve iki tanede İstiklâl Mahkemesi kurdurtmuştur» 122 kabul oyu ile 4 Mart 1925 tarihinde kabul edilen metin şöyleydi Madde l. İrticaa ve İsyan'a ve Memleketin içtimâ-i nizamını, huzur ve sükununu ve emniyet ve asayişini ihlâle bâis bilumum teşkilât ve tahrikat ve teşvikat ve teşebbüsat ve neşriyatı, Hükümet, Reis-i Cumhur'un tasdiki ile re'sen ve idareten mene mezundur. İşbu ef'al erbabının Hükümet İstiklâl Mahkemesine tevdi edebilir. Madde 2.- İşbu kanun tarihli neşrinden itibaren iki sene müddetle mer'iyy-ül- icradır. Madde. 3- İşbu kantonun tatbikine İcra Vekilleri Hey'et-i memurdur. SIKIYÖNET İM İsmet Paşa Hükümeti döneminde, Doğu'daki Sıkıyönetim, Önce bir ay, sonra yedi ay ve iki kerede birer yıl uzatılarak 23 Kasım 1927'ye kadar sürdürülmüştür. SONUÇ Mustafa Kemal ve arkadaşları Şeyh Sait ayaklanmasını Rüştü Paşa gibi “Kürtçü” bir direniş saymamakta “İrticai” bir kalkışma olarak nitelemektedir. Nitekim Erzurumlular da bu mesajı şeriat yanlısı bir çaba olarak algılamış, genellikle Şeyh Sait yanında tavır almışlardır. Ne yazık kı konuyu can damarından yakalamış olan Dadaş Rüştü Paşa Ankara İstiklal Mahkemesinin kanlı kılıcından boynunu kurtaramamış 1926 yılının 13 Temmuzu 14 Temmuza bağlayan gecesinde idam edimiştir. Şeyh Said'e, Abdülmelik Fırat ’a ve Dadaş Rüştü Paşa'ya Allah rahmet eylesin. .