Anadoludaki ilk Türk Gazetesi. Neşriyat için Erzurum Seçildi.
Anadoludaki ilk Türk Gazetesi Envâr-ı Şarkıyye'nin Anadoluda birçok merkez bulunmasına rağmen Erzurum'a niçin uygun bulunduğunu Gazeteci <bknz>Muammer Yaşar </bknz><bknz>Anadoluda İlk Türk Gazetesi Envar-ı Şarkıyye</bknz> adlı eserinde şöyle anlatır:
"Herşeyden önce Erzurum, bir serhat vilâyeti idi. Sadece Erzurum Sancağının nüfusu 116.588 idi. Vilâyet nüfusu ise 650 bini geçiyordu16. Erzurum, Doğu'nun bir kültür merkezi olarak da Anadolu'da çıkarılacak ilk Türk gazetesi için ideal bir yer seçilmişti. Bu tarihlerde Erzurum'u istanbul'a bağlayan telgraf şebekesi de kurulmuş bulunuyordu.
Herhalde Sultan ve Babıâli Erzurum'da ilk matbaayı kurarak ilk Türk gazetesini çıkarmayı düşünürken, gazetenin millî moral bakımından önemini de dikkate almışlardı. Erzurum'un Rus ve Iran sınırlarına yakınlığı bir yana, bir askerî merkez ve asırlardanberi millî bilinç ve kültürünü koruyan bir belde olması da ilk gazetenin burada çıkarılmasını gerekli kılmıştı.
Doğu Işıkları anlamına gelen Envar-ı Şarkiyye Erzurum'da kurulurken, sadece bir şehir gazetesi olarak değil, bütün Doğu'ya yayılabilecek bir millî bölge gazetesi olarak çıktı.
1867'DE ERZURUM VİLÂYETİ:
1867 yılında yayınlanan Devlet Salnamesi'ne göre Anadolu'da 10 vilâyet kurulmuştu. Bunlardan birisi Doğu'daki Erzurum vilâyeti idi ve bu vilâyet 8 cancakla 83 kazayı içine alıyordu.
Bu konuda Salname'de yer alan bölüm aynen şöyledir :
«ERZURUM VİLÂYETİ: Valisi, Vezir (rütbeli) Mehmet Reşid Paşa, Vali Muavini, Mütemayiz (rütbeli) Kemal Bey, Mektupçusu, Saniye (rütbeli) Şefik Bey, Muhasebeci, Mütemayiz (rütbeli) Emin Efendi, Nâib (Hâkim), Mustafa Reşid Efendi.
I. HAKKÂRİ - VAN SANCAĞI: (19 kazadır.) Kaymakamı, Mîrmîran (rütbeli), Abdullah Paşa.
1. Van, 2. Erciş, 3. Âdilcevaz, 4. Van - Ahlatı. 5. Gevaş, 6. Karçığan, 7. Vastan, 8. Norduz, 9. Mahmudi (Özalp), 10. Bar-giri (Muradiye), 11. Müküs, 12. Şatak (Çatak), 13. Albak (Yüksekova), 14. Çölemerik (Hakkâri), 15. Gevar. 16. Beytiş-şebâb, 17. Çal ile Tiyârî (Nasturî Aşireti), 18. Şemdinân. 19. Kotur (1878'denberi İran'da).
II. BİTLİS - MUŞ SANCAĞI: (9 kazadır.) Kaymakamı, Rumeli-Beylerbeyi (rütbeli) Ali Yaver Paşa.
1. Muş, 2. Bitlis, 3. Malazgirt, 4. Bulanık, 5. Çukur (Hizan), 6. Vartolar, 7. Ahlat, 8. Mutki, 9. Huyut.
16 Erzurum vilâyetinin nüfus durumuna ait bu rakamlar 1871'de yayınlanan ERZURUM VİLAYETİ SALNAMESt'nden alınmıştır.
III. BAY AZIT SANCAĞI: (Ağrı ili) : 5 kazadır. Kaymakamı, Ali Kemal Paşa.
1. Bayazıt (Doğubayazıt), 2. Alaşgirt, 3. Karakilise (Karakö-se) ile Batnos, 4. Hamur, 5. Diyadin.
IV. KARS SANCAĞI: (10 kazadır.) Mutasarrıfı, Mîrmîran (rütbeli Emin Fehim Paşa.
1. Kars, 2. Şüregel (Arpaçay'ın Akkaya ve Başgedikler Bucakları), 3. Zaruşad (Arpaçay Merkez Bucağı ve Susuz), 4. Keçivan (Sarıkamış ve Kötek), 5. Akbaba (1920'de Sovyet Ermenistan'ına bırakılmıştır), 6. Çığrıkan (Susuz'da), 7. Zi-lânlu, 8. Kaskanlu, 9. Camadanlu, 10. Kağızman.
V. ÇILDIR (Oltu) SANCAĞI: (Kars - Artvin - Erzurum illerine bağlı) 11 kazadır. Kaymakamı, Mîrmîran (rütbeli) Galip Paşa.
1. Oltu, 2. Mamvuran (Narman), 3. Penek (Şenkaya'da), 4. Tavuskar (Olur), 5. Poshov, 6. Kiskim (Yusufeli), 7. Ardanuç, 8. Göle, 9. İmirhev - Şavşad, 10. Ardahan, 11. Çıldır.
VI. ERZURUM SANCAĞI: 7 kazadır.
1. Erzurum, 2. Pasm-i Ulyâ (Hasankale), 3. Pasın-i Süflâ (Horasan ve Mıcıngirt), 4. Tortum, 5. İspir, 6. Bayburt (Gümüşhane iline bağlı), 7. Hınus (Hınıs - Çat ve Tekman).
VII. ERZİNCAN SANCAĞI: (Erzincan - Bingöl - Tunceli): 13 ı ı adır. Kaymakamı, Mîrmîran (rütbeli) Ali Paşa.
1. Erzincan, 2. Kuruçay, 3. Kercanis (Refahiye), 4. Kemah, 5. Çarsancak (Pertek - Sağman), G. Ovacık, 7. Mazgirt, 8. Kozıçanlu (Pülmür), 9. Tercan, 10. Kiğı, 11. Göynük, 12. Kelkit (Gümüşhane'de), 13. Şiran (Gümüşhane'de).
VIII. KARAHÎSAR -1 ŞARKÎ: (Sivas ve Giresun'a bağlı 9 kazadır. I ■ ıymakamı, Mîrmîran (rütbeli) Muhyîddîn Paşa.
1. Zeyd - Dağı ve Erbaa Madenleri ile birlikte Karahisar-i Şarkî (Şebinkarahisar), 2. îskefsir, 3. Nâiblü, 4. Suşehri 5. Mintaval, G. Koyluhisar, 7. Akşehir - Ovası ve Yakacık, 8. Milas, 9. Alucra.
1860'larda Erzurum Vilâyetinin nüfus durumunu tesbit etmek için
teblldiğimjz en geçerli belge 1871 tarihli Erzurum Vilâyeti Salnamesi
(Salnamey-i Vilâyet-i Erzurum) oldu. ERZURUM VİLÂYETİ'NİN NÜFUS DURUMU:
ERZURUM SANCAĞI:
İslâm ............................................. 20 bin 386
Hıristiyan ....................................... 10 bin 030
Toplam Nüfus ................................. 30 bin 416
30 bin 416 rakamı bize Erzurum şehrinin o zamanki merkez nüfusunu veriyor. Erzurum'un sancak nüfusu da şöyle dağılıyordu:
İslâm ............................................. 86 bin 901
Hristiyan ....................................... 29 bin 687
Toplam Nüfus ................................. 116 bin 588
Erzurum Vilâyetinin genel nüfusu ise yine salnamelerde belirtildiğine göre 650 binden fazlaydı. Bu nüfusa dahil olan Ermenilerin sayış: 110 bin kişi kadardı. Uç bin kadar Rum vardı.
ileride göreceğimiz gibi Envar-ı Şarkiyye Gazetesi'nin ilk iki sayfası Türk harfleriyle Türkçe, arka yüzü ise Ermeni harfleriyle Türkçe olarak yayınlanmıştır. Erzurum Vilâyetinde 110 bin kadar Ermeni bulunması dolayısıyla böyle bir uygulamaya gidilmiştir. Böylece Türk harflerini (Arap harfleri demek daha doğru olacak) bilmeyen Ermen: yurttaşlar Envar-ı Şarkiyye'yi kolaylıkla izleyebilmişlerdir. Envar-ı Şarkiyye'den sonra öteki vilâyetlerde çıkarılan gazetelerde de azmlıklanr. durumuna göre Ermenice veya Rumca ekler yapılmıştır, örneğin Envar-ı Şarkiyye'den iki yıl sonra (1869) Konya'da yayınlanan Konya adlı vilâyet gazetesinin arka yüzü de Rum harfleriyle, Sivas'ta yayın lanan Vilâyet Gazetesinin arka yüzü de Ermeni harfleriyle yayınlanmıştır.