FEYZULALLAH EFENDİ SEYYİD HACI
D: - Ö 1703

Erzurum, tarihimize altı şeyh-ul islâm ver¬miştir. Bunlardan birincisi Sultan ikinci Mustafa'¬nın şehzadeliği zamanında hocası ve sonra şeyh ul-islâmı bulunan SEYYİD HACI FEYZUL-ALLAH EFENDİ dir. Tarihin malı olmuş meşhur Feyz-ul-Allah efendi bu zatdir ki, Feyz-i Rumî der¬leR. Ilm-u fazlından dolayı kendisine CUMHUR-RlYASETEYN unvanı verilmişti. Ne yazıktır ki Edirne vak'asında Yeniçeri zorbaları tarafından korkunç şekilde boğdurulmuştur. Bununla da kalmıyarak ayağına ip takılıp Tunca nehrine kadar sürükletilen cesedi, nehri dalgalan arasına atılmışdı. (Rabî-ul ahır: 1115 - M. 1703).
Üç padişaha sekiz seneden fazla şeyh-ul-is-lâm'lık etmiş idi. Ayni zamanda yirmiden fazla kıymetli te'lifler sahibi büyük bir bilgin olan FEYZULALLAH EFENDİ'nin bu haksız ve acıklı şehadeti karşısında, tarihçilerin kaleminden eleme bulanmış yazılar çıkmış; şairler, vak'a nuvisler mersiye'den farksız tarihler söylemişlerdir. Aslen KARABAĞ'lı iken, ERZURUM'da yerleşen HABİB MEHMET Efendinin torunu olan FEYZULLAH Efendi tahsilini ERZURUM'da bi¬tirmiş ve babasından icazet almıştır. Dördüncü SULTAN MEHMET zama¬nında VANÎ MEHMET Efendi İstanbul'da padişah hocası olduğu zaman FEYZULLAH Efendiyi de İstanbul'a çağırmıştır.
M. 1262, H. 1073 de MEHMET Efendi FEYZULLAH Efendiye kızını vermiştir, FEYZULLAH Efendi evlendikten dört sene sonra hac için HİCAZ'a gitmiş, dönerken YENİŞEHİR'de kayınpederi tarafından padişaha takdim edilmiştir. Bundan sonra efendinin yıldızı parlamıştır. Şehzade MUSTAFA'ya (İkinci Sultan Mustafa) hoca tâyin edilmiştir.
M. 1670, H. 1081 yılında müderris olmuştur. Beş sene sonra İstanbul payesine nail oldu ve Şehzade (Sultan) AHMED'in hocalığına tâyin edildi. M. 1675, H. 1097 de Rumeli Kazaskerliği verildi. Hoca bu sırada devlet büyükleri arasında büyük bir nüfuz ve şöhret sahibi, M. 1686, H. 1098 tarihinde Nakıb-ül-eşraf, bir sene sonra Dördüncü Sultan MEHMED'in hi¬lâfetinde Yeniçerilerin, dehşetli isyanları sırasında Şeyh iil-islâm oldu. İsyan ile elde ettiği makamı yine bir Yeniçeri isyanı ile elden çıkardı. SİYAVÜŞ paşanın Sadrazamlığı zamanında Yeniçerilerin tekrar isyan et¬meleri üzerine Sadrâzam şehit, FEYZULLAH Efendi de ERZURUM'a nefyedildi. M. 1687, H. 1099.
İkinci MUSTAFA'nm cülusuna kadar ERZURUM'da, kaldı. Cülustan sonra padişahın hocası olduğu için İstanbul'a davet olundu. Cülus yılında EDİRNE'de Meşihat makamını tekrar ihraz etti. M. 1694, H. 1106.
Bu sıralar¬da evlâdını, ak¬rabasını en bü¬yük rütbelere yükseltti ve tâ¬yin ettirdi. Me¬şihat makamını irs yoliyle evlâdına bırakmak derecesinde ile¬riye vardı.
Oğ¬lu FETHUL LAH Efendiyi kendisine halef tâyin etti. Ona Meşihat payesi verdirerek be¬yaz hil'at giy¬dirmeğe muvaf¬fak oldu. Böy¬lece devlet erkâ¬nının ve halkın düşmanlığını kazandı. ERZURUM'daki cami ve medresesini bu sıralarda yaptırdığı anlaşılmaktadır. M. 1703, H. 1115 teki Yeniçeri isyanı sırasında İkinci Sultan MUSTAFA ile beraber EDİRNE'de idi. Yeniçeriler İstanbul'a padişaha bir mahzar göndermişilerdi. Efendi bunu menfaatlerine aykırı bulduğu için yakmış, padişaha göstermemiştir. Bu yüzden de meşhur EDİRNE vakası oldu. Padişah mahzarın Şeyh-ül-islâm tarafından yakıldı¬ğını öğrenince azliyle, dört evlâdiyle beraber ERZURUM'a sürülmesine karar verildi. Fakat isyan bununla bastırılamadı. Yeniçeriler fevç fevç EDİRNE'ye yürüdüler. FEYZ-UL-LAH Efendi çocuklariyle beraber ER¬ZURUM'a doğru yola çıkmıştı. Arkasından gönderilen bir ferman ile ken¬disi ve çocukları VARNA'da yakalanarak EDİRNE'ye getirildiler. EDİRNE'deki evi ve malları asîler tarafından yağma edildi. Rütbesi alındı. Ağa kapısına hapsedildi. Yeniçeri zorbaları intikam almak için hapishaneye gir¬diler. Kendisini hayâle sıgmıyaeak eziyetlerle şehit ettiler Cesedini Tunca nehrıne atmak suretiyle inti¬kam ateşlerini söndürdüler.
FEYZULLAH Efendi il¬miyle, fazliyle tanınmış bir adamdı. Cami-ür-riyaseteyn ünvaniyle anılırdı. Kitab-ül-ezkâr adlı bir kitabı, kış latifelerini ihtiva eden bir mecmuası, BEYZAVÎ haşiyelerine ta'liki ve da¬ha başka eserleri vardır. Dör¬düncü MAHMUT, İkinci SܬLEYMAN, ikinci MUSTAFA za¬manlarında sekiz sene, sekiz bu¬çuk ay Şeyh-ül-islâmlık yap¬mıştır. Tarihçiler ihtirasının fe-lâketine bais olduğunu yazar¬lar .
.