Güvenlik için Erzurum iki asır evvel tabyalar ve dış surlarla çevrildi. Bu yoldaki ilk surlar topraktandı. Bilahere taş surlar geldi. Ama Erzurum''un asır sınırını bekleyen bu surlar değil şehri fır dolayı çeviren mezarlıklardır. Erzurumun sınırları bu fırdolayı mazarlıklar başlayınca biterdi mezarlıkların arkasında yaban hayatı vardı. Doksanüç savaşından sonra kafkasyadan gelen güç kafileleri Erzurum''u doldurmaya başlayınca şehirde arsa sıkıntısı başladı. Kafkasyalı göçmenler paralı insanlardı. onlar keselerini davranım ev yapacak yerleri temin ediyorlardı. Ama bir de çevreden gelen yerleşme talepleri vardı ki onu karşılamanın yolu ” Mezararkası yaban olur” denmesine aldırmadan buralarda mesken yapımına doğurdu. Mezararkalılık Erzurum''da gecekondulaşma tarihinin prototipini oluşturabilir mi? Hüküm vermek için erken. Ama bir şehir ”Varoş”ulduğu kesin.

Bu satırların yazarı Erzurum''daki Batılılaşma Tarihinde bu varoş kültürünün önemli röller üstlendiğini, Jöntürk hareketinin ve günümüzdeki ulusalcı tezlerin ”yoksulluk kültürü” kapsamında zikredilen ”Varoş Kültüründen” önemli destekler aldığı tezini savunmaktadır.