KARAZ
Artze, Erzurum bölgesinde isminden en çok bahsettiren şehirdir.
Artze henüz ortada yokken Doğu Roma İmparatorlarından II. Thedosyus'un generallerinden birisi, m.s. 400 yılında şimdi bulunduğu mevkide Thedosyus'un şehri anlamına gelen Theodosiopolis'i kurdu.
Artze, Bizans İmparatoru Teodüsyiy'in bir askeri garnizonu olan Theodosipolis kalesinin kuzeybatısında, Karasu'nun sağ tarafında kalıyordu. XI. yüzyıl kayıtları bu Artze'yi (Karaz'ı) zengin ve kalabalık nüfusa sahip, kalesi olmayan yerleşme alanı diye tasvir etmektedir. Burada yerli ve yabancı tüccarlar İran'ın, Hindistan'ın ve Asya'nın muhtelif memleketlerinin mallarını alıp satarak servet sahibi oluyorlardı.
1049'da muzaffer olan Selçuklu orduları Arze'yi zaptettiler, kıymetli madenlerden ve mamûlattan oluşan, çok büyük ganimetler elde ettiler. Karaz'da, Bizans hakimiyetinin son bulması ve Türklerin eline geçmesi ile Artze adı Arz diye devam etmiştir. Saltuklular ve sonraki siyasi kuruluşlar Arz ismini Kara'yı ilave etmişler, böylece Kara Arz söylenişi ortaya çıkmıştır. Zamanla iki kelime birleştirilmiş ve Karaz meydana gelmiştir. Karaz kelimesi eski çağları hatırlatmaktadır.
Höyüklere ve ören yerlerine kara sıfatının verildiği sık görülür. Nitekim, Erzurum tarihinin yazarı Abdurrahim Şerif Beygu, vakıfnâmelerde Karaz'ın Kara Arz şeklinde yazıldığını işaret etmektedir.
Az unsuruna gelince, bunun milâttan önce iki bin yılının ikinci yarısından itibaren kuzey-doğu Anadolu'da Hayaşa adı verilen ülkenin bir komşusu olan Azzi ile ilgili görünmektedir.

ERMEN-ERMENİYYE
Yukarı memleket, yukarı iller anlamındaki Armenia'nın İslam kaynaklarında kullanılan şeklidir. Van Gölü'nün kuzeyi demek olup, zaman zaman daha geniş sahalara da Armenia denmektedir. Bu coğrafi ad olup kavim ve halk ile ilgili bir anlamı yoktur.
Türkiye Selçukluları devrinde de aynı yöre Ermeni diyârı olarak anılmaktadır. Bu coğrafi bölgede hüküm süren Türkler, kendilerini Ermen-şah diye de adlandırabilmişlerdir.
İslâm Coğrafyacılarının etkisinde kalan Türkler, yöreye sonradan bu adı vermeye devam etmişlerdir. Ancak Bizans-Sasani mücadelesi sırasında hayli tahrip olup boşalan bu yöreye sonradan, Türkmenler gelip yerleşmiş ve adı Türkmenia/Türkmenlik olmuştu. Ancak Osmanlı yöreyi genellikle Erzurum veya Van Beylerbeylikleri adıyla anmışlardır.
Avrupa Coğrafyacıları da aynı sahaya Turcomonie demişlerdir.
TÜRKMENİA/TÜRKMEN ÜLKESİ-TÜRKMENLİK
XV. yüzyıldan itibaren eski Armenia/Ermeniye, yani Muş, Ahlat, Bayburt ve Erzurum-Kars taraflarına verilen addır. Çünkü bu yörelerde Türkmenler, bilhassa Ak ve Karakoyunlular hakimdir.
Aslında Avrupalı Tarihçiler daha erken tarihlerde XIII. yüzyılda bu adı kullanmışlardı. Ancak XVI-XIX. yüzyıl başları arasında bu adı, Avrupa coğrafya edebiyatına hakim olmuş görüyoruz. Turcomanie XIX. yüzyılın başlarından itibaren, Avrupa'da gelişen yeni akımlar
dolayısıyla kalkacaktır.
Ahmet Vefik Paşa, Erzurum dolaylarına , Türkmenlik demekte olup, muhtemelen Turcomanie'nin karşılığı olarak vermektedir.
P. Joseph de Saint Français, La Geographie, Trevoux 1705, s.21 adlı bir coğrafya eserinde, Asya Türkiyesi'ni yedi coğrafya bölümüne ayırmakta olup, bu bölgelerden biri de Türkmeniye'nin olduğunu ve
Türkmeniye'nin de Erzurum olduğunu yazmaktadır.
Encyclopedia Britannica'nın 1881'de Edinburg'da basılan üçüncü cildinde, Asya Türkiesi beş bölgeye ayrılmakta olup Turcomania'nın merkezi yine Erzurum'dur.
A. Compendius Geographical and Historical Grammer, London 1795 adıl eserde, Asya Türkiyesi yedi bölüme ayrılmakta olup, altıncı coğrafi bölüm, Turcomania: Erzurum olarak gösterilmektedir.
W. Futhrie, New Gographical Grammer, London, 1819 adlı eserde, Turcomania'nın merkezi Erzurum olark belirtilmektedir.
Avrupalıların son asırlara kadar, eski Ptolemeus'un klâsik tabirine uyarak Büyük Armenia diye adlandırdıkları ülkede, umum nüfus nisbeti daha 14. asrın başlarında kati surette Türklük lehine değişmişti.
İbn Batuta, Erzincan ve Erzurum arasında iki rakip Türkmen ülkesinin (Akkoyunlu ve Karakoyunluların) yaşadığını anlattığı gibi, Clavijo'da burasını Türkmenlerle meskûn bir ülke olarak tanımlamaktadır. Marko Polo'da Erzurum ve çevresini Türkmen Ülkesi olarak gösterdiği gibi, bu tarihten itibaren İslâm tarihçileri de Doğu Anadolu'ya Türkmâniye
adını vermişlerdir.
.