Erzurumun bahtsız günlerinden biri olan 12 Mart tarihi, düşman istilâsından kurtulmanın zafer neş'esi ile tes'it edilegelmektedir. Bugünün merasimi her yıl, askerî birliklerin muhtelif semtlerden şehire hücumu ve istirdadı şeklînde temsil edilir. Nutuklar söylenir, günün mahiyeti belirtilmek istenir fakat, hakiki facianın iç yüzüne temas edilmekten bilhassa kaçınılıyormuş gibi, Erzurumun karakteristik vasfına ve cihanşümul destanlarının şiarına uymayan bir his belirir. Halbuki; bu uğurda can verenlerin torunları ve Erzurumu bütün hususiyetlerile tanımak ihtiyacında olan vatandaşlar nezdinde hakikati ifade etmekten geri durulması, gönüllere sinmiş olan iztirabın izlerini silemez.-Oysa ki; bir memleket tarihinde olduğu gibi kaydı gerekenjgerçeklerin teşrihinden, binde bir ihtimalle dahi zarar görüleceği vehmedilemez.
Erzurumun kurtuluş günü olarak ilân ve bayram havası içinde kutlanalagelen bu tarihe ait vesikaları araştırmakta iken, 1938 de DOĞU seyahati ve (Yurttan Yazılar) kitabında Erzurum için birkaç sahifelik sathi izahatle yetindiği görülen sayın üstad <bknz>İsmail Habib Sevük</bknz>'ün 12 Mart hakkında bir kelime dahi yazmamış olması; mühim vekayiin özetine yer veren Maarif takviminde bu tarihî gün için bir kayıt bulunmaması ve İstanbul gazeteleri kolleksiyonunda da en ufak bir işarete rastlanmaması, bu hususun canlı şahitler vasıtasile tetkikini mecbur kılmıştr

Mevsuk kaynaklardan ve şahıslara ait hatırattan elde edebildiğimiz malûmata göre 12 Mart tarihinin hâdisesi aynen şu suretle vukubulmuştur.

1917 senesi kânunevvelinin birinci günü, Çarlık Rusyanın Erzurumdaki işgal kuvvetleri şehri terketmek üzere iken, ellerinde mevcut cephanelikleri Türklere teslim etmek istemişler, fakat belde eşrafı olarak halka hizmet eder görünen şahısların ye, bilhassa (<bknz>Hakkı Paşa</bknz>) namında ki belediye reisinin (bu takdirde katliama sebebiyet verileceği) vehminden doğan iddia ve itiraz karşısında silahlara devren tesellümü mümkün olamamıştır.

Erzurumluların öteden beri ekmeğile perverde olan ve şehrin devamınca Erzurumlulara akla gelmedik kötülükler yapan Ermeni azınlığı, Rus birliklerinin tamamen ayrılmasını müteakip Bulgaristandan telle
davet edip getirttikleri Antranik ismindeki eşkiyalar liderinin çetesine iltihak ederek zalimane hareketlerini hızlandırmışlardı.

1918 senesinin Kânunsani. Şubat ve Mart'ın on birinci gününe kadar şehir halkına dilediği gibi tahakküm eden Antranik ve hempasının zaman zaman Merkez kaza köylerine hücum, baskı ve yağma hareketleri köylülerimiz tarafından her defasında akim bırakılmış ve ekseriya silahlı çatışmalarla bozguna uğratılmıştır. Ancak; vilâyet içinde mukavemet gösterebilecek kimseleri teker teker pusuya düşürerek dere içlerinde mahzenlerde ve ansızın baskın yaptıkları evlerde imha eden Ermeniler, Mart ayının ilk günlerinde Kâzım Karabekir Paşanın emrindeki birinci ordu birliğinin Erzincan istikametinden Erzuruma gelmek üzere olduğunu öğrenmişler ve 11 Mart gecesi, silahsız oldukları için mücadeleye girişmeyen
masum halkı, kazalardan getirilmiş olanlarla birlikte, Kavakkapusundaki kışlaya ve Devrişağa mahallesindeki Ezirmikli Osman ağanın evine doldurarak diri diri yakmışlardır.

Gecikme, intizar ve ilerlemeye mani olacak hiç bir sebep mevcut olmaksızın Evreni hanlarında bir hafta duraklıyarak 12 Mart sabahı çehre giren ordumuz kuvvetleri, canavarca hayatlarına kıyılan insanların et ve
kemik parçalarile, henüz can çekişen biçarelerin yürekler acısı feryatlarile ve
ırzına taarruz edildikten sonra saçsaça bağlanarak üzerine gaz dökülüp ateşe verilen gelinlik kızların kül yığınları ile karşılaşmıştır.

Tesadüfen sağ kalan ve dertlerine medar olunmak için toplatılan halk içinde gözleri oyulmuş ihtiyarlar, yüzlerce firengili ve hâmile kadınlar bulunmuştur.

Bir taraftan yaralıların tedavisine çalışılmış, diğer yandan-da henüz Deveboynunun sarp sırtlarından Hasankale istikametinde kaçan Antranik çetesinin'en geridekilerin takibine çıkılmıştır. Üç günlük sıkı takip neticesinde elde edilebilen caniler derhal imha edilmiştir.

Zafer sağlamış olmakla ilgisi bulunmayan bu feci hâdisenin doğuş sebeplerini tetkik sırasında vâkıf olabildiğimiz iki ayrı husustan biri; maddi ve manevi mâhrumiyetler içinde kıvranan Erzurum halkını bir avuç, Ermeniye meydan okumak fırsat ve zaruretinden geri bırakan mütegallibelerin vatana ihanet derecesindeki bigâneliği, diğer ciheti ise katliam tarihine takaddüm eden günlerdeki askerî harekât ve istirdadına dâir Erkânıharbiye dâiresinin dosyalarında mevcut raporlar münderecatından anlaşılacağı gibi,
<bknz>Kâzım Karabekir</bknz> Paşanın <bknz>Vehip Paşa</bknz>yı, Vehip Paşanın Karabekir Paşayı suçlandırmak istemesi ile hakikat tarafı örtülen (Evreni hanlarında bir hafta duraklama) mecburiyetinin meçhul bırakılmış olmasıdır.
Bu yüzden vatanperverlik hissi ve gururu incinen Erzurumlular, millî mücadelenin çığrını açmak ve ebediyete kadar bekasını temine yemin ettikleri Cumhuriyetimizin temelini burada atmak için 3. Temmuz. 1919 günü Erzuruma gelen Mustafa Kemal Paşayı bağrına basmış ve aslî gayenin tahakkuku azmile onun safında yer almışlardır.

İhsan Ünüvar - ERZURUM REHBERİ (Sayfa 16-18)