Envar-ı Şarkıyye/21 Mayıs 1869 -1929

ENVAR-I ŞARKIYYE: '21 Mayıs 1869-1929 Anadolu'da ilk Türkçe Gazete
Ömrü Altmış Yıl Süren Erzurumlunun İlk Gazetesi

Envâr-ı Şarkiyye hakkında kısa bir araştırma yapan Cemalettin Server Revna-koğlu, gazetenin baskı sayısının iki bine yaklaştığını bildirmektedir. Bunun doğru rakam olup olmadığını bilmiyoruz. Ancak, Osmanlı arşivindeki bir belgeye göre, gazetenin birkaç sayısının Babıâli'de görevli devlet memurlarına gönderilmesi resmen istenmiştir. Yine aynı yazarın tespitlerine göre gazetede iki tefrika yayınlanmıştır. Bunlardan biri Sarıgümrükçüler'den Feyyazzâde Celâleddin Feyyaz'ın Ermenice'den tercüme ettiği Muhabbet-i Mefhusa adlı romanıdır. Bu roman gazetede 53 gün tefrika edilip daha sonra kitap haline getirilmiştir. İkincisi ise, Yusuf Ziya (Uludağ)'ın hatıralarıdır. Rusya'da geçen esaret yılarının anlatıldığı bu eserin adı Esaret Tarihçesi 'dir. 41 Yusuf Ziya ayrıca gazetede edebî ve fennî yazılar da yazmıştır.
Envar-ı Şarkiyye Gazetesi 30 x 40 eb'adıda, dört sayfadır, ilk iki sayfası Arap harfleriyle Türkçe, son iki sayfası da Ermeni harf¬iyle Türkçe'dir. Birinci ve ikinci sayfalarda yer alan haber ve makaler son iki sayfada Ermeni harfleriyle basılmıştır.
Bazı Ermeni militanlarının iddialarının aksine Türkler, Ermenilere eziyet etmemişler, sevgi ve saygı göstermişlerdir. Ermeni toplulukları Anadolu'da Türk kültürüyle yoğurulmuşlar, Türk Edebiyatını ve Türkçeyi benimsemişlerdir. O zamanki Ermeni yurttaşlarımızın pek çoğu kendi dillerini bilmezdi. Türkçe'yi Ermeni harfleriyle okur yazarlardı. Içlerinde o zamanki Türk yazısını (Arap harflerini) bilenler de vardı.
Envar-ı Şarkiyye çıkarılırken bütün bu hususlar gözönünde tutul¬muş Ermeni yurttaşlarımızın gazeteyi kolaylıkla izleyebilmesi için iki sayfası Ermeni harfleriyle basılmıştı.
Envar-ı Şarkiyye'nin başlığı şimşir tahtasından oyulmuş ve Envar-ı Şarkıyye yazısının çevresi klişe yerine kullanılan bu şimşir üzerine oyulup çiçek resimleriyle süslenmiştir. Başlık aynen şöyledir:
ENVAR-I ŞARKİYYE:
11 şubat
Senei Milâdiye 1870
Zilkade 22
Senei Kameriye 1286
Üçüncü Sene
Numero 133'
Senei Şemsiye1285

İşbu gazete dahil ve hariç havadis ve mebahisi mütenevviayı şâmil oİarak Erzurum Vilâyeti celilesi matbaasında haftada bir kere Çarşamba günleri tab ve neşir olunur. Bir seneliği «60» ve altı aylığı «35» kuruşa ve bir nüshası «60» parayadır. Taşrada bulunan müşterilere bir seneliğine 12 ve altı aylığına 6 kuruş posta ücreti ilâve olunarak doğrudan doğruya gönderilecektir. îlânatı âdiyenin beher satırından 3 ve sahifai dahiliyeye dercolunacak mevadın beher satırından 5 kuruş alınacaktır. Fünun ve umuru hayriyeye dahil olan husus meccanen tab i kılınacaktır.
Envar-ı Şarkiyye'nin bütün sayfaları üç sütun üzerine dizilmiştir. Haberler havadis-i dahiliye» ve «havadis-i hariciye» olarak ayrılmış¬tır.
11 Şubat 1870 tarihli ve 133 sayılı Envar-ı Şarkiyye
HAVADÎSÎ DAHİLÎYE «Mevadı Hususiye»
Erzurum Vilâyeti Defterdarı Sabıkı Saadetlû Emin Efendinin Sivas Vilâyeti Defterdarlığına ve Edirne Vilâyeti Defterdar Muavini Sabıkı Saadetlû Nazif Efendinin dahi Erzurum Vilâyeti Defterdarlığına tâyin buyuruldukları havadis-i telgrafidendir.
Erzurum Belediye Meclisi Riyaseti Rumeli Beylerbeyliği Payelulerinden Saadetlû Resul Paşa Hazretlerine.
îspir Kazası Kaymakamlığı Meclisi Mezkûr Reisi Sabıkı Rifatlu Temur Ağa'ya ihale kılınmıştır.
Makamı Vilâyeti Şerefvurud eden emimamei samiî hazreti sadaret-penahinin sureti münifesidir:

*** *** ***
Envar-ı Şarkiye'de günümüz Türkçesiyle Erzurum haberleri

“Allah'a hamdolsun ki Şubat'ın 20.inci pazartesi günü şiddetli soğukla azalıp güneşin parlaması ile karlar erimeğe başlamış iki gün sonra başlayan lodos'un ardından gelen yağmurla toprak donları çözülür olmuştur”.”

“Osmanlı topraklarını ziyaretle geldiği istanbuldan Viyana'ya dönen Avusturya imparatoru gördüğü konukseverlkten dolayı Padişaha şükran mektubu göndermiştir”

“Van, Ardahan'da müstahkem mevkiler inşa olunmuş, Erzurum'da yapılan Erzurum-bayburt yolu tesviyesi ile Enzurum-Bayburt arası, sekiz günden üç güne düşürülmüştür”
“Zenan oğlu Bedros girdiği ilice çermiğinde boğulmuştur. Büyükleri yanında olmayan çocuklar bundan böyle çermiklere alınmamalıdır.”

“Tercan'da ipekbocekçiliği yapımının mümkün olduğu bu yolda altta gerekli alt yapıları kurmak için çalışıldığı bir mektupla gazeteye bildirilmiş, bu mektup gazetede yayınlanmıştır”

Trabzon limanından dünyanın dört tarafına giden gemiler bir istisna dışında Erzurumlu yolcuları “yer yok” diye almamaktadır. Osmanlı Gemilerinin de bundan böyle Erzurumlu yolculara alması için dersaadetin emir vermesi istenmiştir.

Frenklerin giydiği dar palto pantolan yelek ve taşıdıkları bastona bakıp onların sahip oldukları medeniyeti bu halleri ile kazandıklarını düşünmek gaflettir. Frenkler geceli gündüzlü çalışıyorlar, biz ise gece uyuduğumuz yetmiyormuş gibi gündüzün de uyuyoruz”

25 şubat 1870 tarihli nüshadan

Erzurum'da ilk Balo
Çar Aleksandır'ın tahta çıkışının seneyi devriyesinde Rusya'nın Erzurum konsolosu bir suare (balo) tertiplemiş Ali Saip Paşa ve beraberindeki askeri mülki erkân ile Erzurum'daki diğer ecnebiler de bu baloya katılmışlardır.

Envar-ı Şarkıyye'nin Eleştirisi
Gazete çıktığı günlerde bir Erzurumlu şair:
“Olsa gazeten maşrık-ı envar, yeri var
Zira nazar-ı ehl-i dile nur ü feri var
Ahval-i vatandan verecek cümleten ahbar
Ebnai vatan müjde size çok eseri var”

Bu dörtlüğe cevap veren şakacılardan biri de (İsmail Ağa)
“Atmış quruşun başınadır bunca felaket
Qış memleketi matbaanın nerde yeri var”

Envarı şarkiyenin muhabir ağı devlet memurlarından ibarettir. Dolayısıyla abus çehreli bir gazete görünümü kaçınılmaz olmuştur. Eleştiri katiyen yoktur, zira baş başa baş ta padişaha bağlıdır, olup bitenler padişah sayesindedir

Envar-ı Şarkıyye'den İlanlar (1926)
Türkocağı'ından
Muhterem halkımız için bu geceden itibaren gece dersleri açılmıştır Halkımızın bu husustan istifade ile ocağımıza müracaatları rica ve ilan olunur.
*** ***
Hasar Tahsin imzalı mühürümü kaybettim mezkür mühürle çıkacak evrak ve senedatın hükmü olmadığını ilan eylerim Alyanakzade Tahsin.
*** ***
DİŞ TABİBİ
Tebriz kapısı Narmanlı sokak Hakkı Paşa konağında hergün sabahtan akşama kadar, ani vakalarda geceleri de hasta kabul olunur Telefon numarası polis santrali : 75
Envâr-ı Şarkiyye hakkında kısa bir araştırma yapan Cemalettin Server Revna-koğlu, gazetenin baskı sayısının iki bine yaklaştığını bildirmektedir. Bunun doğru rakam olup olmadığını bilmiyoruz. Ancak, Osmanlı arşivindeki bir belgeye göre, gazetenin birkaç sayısının Babıâli'de görevli devlet memurlarına gönderilmesi resmen istenmiştir. Yine aynı yazarın tespitlerine göre gazetede iki tefrika yayınlanmıştır. Bunlardan biri Sarıgümrükçüler'den Feyyazzâde Celâleddin Feyyaz'ın Ermenice'den tercüme ettiği Muhabbet-i Mefhusa adlı romanıdır. Bu roman gazetede 53 gün tefrika edilip daha sonra kitap haline getirilmiştir. İkincisi ise, Yusuf Ziya (Uludağ)'ın hatıralarıdır. Rusya'da geçen esaret yılarının anlatıldığı bu eserin adı Esaret Tarihçesi 'dir. Yusuf Ziya ayrıca gazetede edebî ve fennî yazılar da yazmıştır.
.

İSTANBUL'DAN ERZURUM'A:
İlk Türk gazetesinin Anadolu'da Erzurum'da çıkarılmasına karar verildikten sonra 1866 yılında matbaa makinesi, hurufat kasaları ve merdane kalıpları matbaa ustaları ile birlikte İstanbul'dan yola çıkarıldı.
Hükümetin Erzurum Vilâyeti emrine gönderdiği baskı makines König Bauer marka büyük boy gazete basabilecek yepyeni bir makine idi. König Bauer firması, König ve Bauer adlı iki Alman mühendisinin adını taşıyan bir fabrika idi. Bu iki mühendis baskı teknolojisini o yıllarda oldukça geliştirmişlerdi. Biz, bu makineyi Erzurum'da yaptığımız araştırmalar sırasında işler vaziyette bulduk. Sırası gelince bunun ilginç hikâyesini anlatacağız.

(Sürecin bundan sonraki kısmını (maddeye ek bölümünden takip edebilirsiniz)

Anadoludaki ilk Türk Gazetesi. Neşriyat için Erzurum Seçildi.
Anadoludaki ilk Türk Gazetesi Envâr-ı Şarkıyye'nin Anadoluda birçok merkez bulunmasına rağmen Erzurum'a niçin uygun bulunduğunu Gazeteci <bknz>Muammer Yaşar </bknz><bknz>Anadoluda İlk Türk Gazetesi Envar-ı Şarkıyye</bknz> adlı eserinde şöyle anlatır:

"Herşeyden önce Erzurum, bir serhat vilâyeti idi. Sadece Erzurum Sancağının nüfusu 116.588 idi. Vilâyet nüfusu ise 650 bini geçiyordu16. Erzurum, Doğu'nun bir kültür merkezi olarak da Anadolu'da çıkarılacak ilk Türk gazetesi için ideal bir yer seçilmişti. Bu tarihlerde Erzurum'u istanbul'a bağlayan telgraf şebekesi de kurulmuş bulunuyordu.
Herhalde Sultan ve Babıâli Erzurum'da ilk matbaayı kurarak ilk Türk gazetesini çıkarmayı düşünürken, gazetenin millî moral bakımından önemini de dikkate almışlardı. Erzurum'un Rus ve Iran sınırlarına yakınlığı bir yana, bir askerî merkez ve asırlardanberi millî bilinç ve kültürünü koruyan bir belde olması da ilk gazetenin burada çıkarılmasını gerekli kılmıştı.
Doğu Işıkları anlamına gelen Envar-ı Şarkiyye Erzurum'da kurulurken, sadece bir şehir gazetesi olarak değil, bütün Doğu'ya yayılabilecek bir millî bölge gazetesi olarak çıktı.

1867'DE ERZURUM VİLÂYETİ:

1867 yılında yayınlanan Devlet Salnamesi'ne göre Anadolu'da 10 vilâyet kurulmuştu. Bunlardan birisi Doğu'daki Erzurum vilâyeti idi ve bu vilâyet 8 cancakla 83 kazayı içine alıyordu.
Bu konuda Salname'de yer alan bölüm aynen şöyledir :
«ERZURUM VİLÂYETİ: Valisi, Vezir (rütbeli) Mehmet Reşid Paşa, Vali Muavini, Mütemayiz (rütbeli) Kemal Bey, Mektupçusu, Saniye (rütbeli) Şefik Bey, Muhasebeci, Mütemayiz (rütbeli) Emin Efendi, Nâib (Hâkim), Mustafa Reşid Efendi.
I. HAKKÂRİ - VAN SANCAĞI: (19 kazadır.) Kaymakamı, Mîrmîran (rütbeli), Abdullah Paşa.
1. Van, 2. Erciş, 3. Âdilcevaz, 4. Van - Ahlatı. 5. Gevaş, 6. Karçığan, 7. Vastan, 8. Norduz, 9. Mahmudi (Özalp), 10. Bar-giri (Muradiye), 11. Müküs, 12. Şatak (Çatak), 13. Albak (Yüksekova), 14. Çölemerik (Hakkâri), 15. Gevar. 16. Beytiş-şebâb, 17. Çal ile Tiyârî (Nasturî Aşireti), 18. Şemdinân. 19. Kotur (1878'denberi İran'da).
II. BİTLİS - MUŞ SANCAĞI: (9 kazadır.) Kaymakamı, Rumeli-Beylerbeyi (rütbeli) Ali Yaver Paşa.
1. Muş, 2. Bitlis, 3. Malazgirt, 4. Bulanık, 5. Çukur (Hizan), 6. Vartolar, 7. Ahlat, 8. Mutki, 9. Huyut.
16 Erzurum vilâyetinin nüfus durumuna ait bu rakamlar 1871'de yayınlanan ERZURUM VİLAYETİ SALNAMESt'nden alınmıştır.
III. BAY AZIT SANCAĞI: (Ağrı ili) : 5 kazadır. Kaymakamı, Ali Kemal Paşa.
1. Bayazıt (Doğubayazıt), 2. Alaşgirt, 3. Karakilise (Karakö-se) ile Batnos, 4. Hamur, 5. Diyadin.

IV. KARS SANCAĞI: (10 kazadır.) Mutasarrıfı, Mîrmîran (rütbeli Emin Fehim Paşa.

1. Kars, 2. Şüregel (Arpaçay'ın Akkaya ve Başgedikler Bucakları), 3. Zaruşad (Arpaçay Merkez Bucağı ve Susuz), 4. Keçivan (Sarıkamış ve Kötek), 5. Akbaba (1920'de Sovyet Ermenistan'ına bırakılmıştır), 6. Çığrıkan (Susuz'da), 7. Zi-lânlu, 8. Kaskanlu, 9. Camadanlu, 10. Kağızman.

V. ÇILDIR (Oltu) SANCAĞI: (Kars - Artvin - Erzurum illerine bağlı) 11 kazadır. Kaymakamı, Mîrmîran (rütbeli) Galip Paşa.

1. Oltu, 2. Mamvuran (Narman), 3. Penek (Şenkaya'da), 4. Tavuskar (Olur), 5. Poshov, 6. Kiskim (Yusufeli), 7. Ardanuç, 8. Göle, 9. İmirhev - Şavşad, 10. Ardahan, 11. Çıldır.

VI. ERZURUM SANCAĞI: 7 kazadır.

1. Erzurum, 2. Pasm-i Ulyâ (Hasankale), 3. Pasın-i Süflâ (Horasan ve Mıcıngirt), 4. Tortum, 5. İspir, 6. Bayburt (Gümüşhane iline bağlı), 7. Hınus (Hınıs - Çat ve Tekman).

VII. ERZİNCAN SANCAĞI: (Erzincan - Bingöl - Tunceli): 13 ı ı adır. Kaymakamı, Mîrmîran (rütbeli) Ali Paşa.

1. Erzincan, 2. Kuruçay, 3. Kercanis (Refahiye), 4. Kemah, 5. Çarsancak (Pertek - Sağman), G. Ovacık, 7. Mazgirt, 8. Kozıçanlu (Pülmür), 9. Tercan, 10. Kiğı, 11. Göynük, 12. Kelkit (Gümüşhane'de), 13. Şiran (Gümüşhane'de).

VIII. KARAHÎSAR -1 ŞARKÎ: (Sivas ve Giresun'a bağlı 9 kazadır. I ■ ıymakamı, Mîrmîran (rütbeli) Muhyîddîn Paşa.

1. Zeyd - Dağı ve Erbaa Madenleri ile birlikte Karahisar-i Şarkî (Şebinkarahisar), 2. îskefsir, 3. Nâiblü, 4. Suşehri 5. Mintaval, G. Koyluhisar, 7. Akşehir - Ovası ve Yakacık, 8. Milas, 9. Alucra.

1860'larda Erzurum Vilâyetinin nüfus durumunu tesbit etmek için
teblldiğimjz en geçerli belge 1871 tarihli Erzurum Vilâyeti Salnamesi

(Salnamey-i Vilâyet-i Erzurum) oldu. ERZURUM VİLÂYETİ'NİN NÜFUS DURUMU:
ERZURUM SANCAĞI:
İslâm ............................................. 20 bin 386
Hıristiyan ....................................... 10 bin 030
Toplam Nüfus ................................. 30 bin 416
30 bin 416 rakamı bize Erzurum şehrinin o zamanki merkez nüfusunu veriyor. Erzurum'un sancak nüfusu da şöyle dağılıyordu:
İslâm ............................................. 86 bin 901
Hristiyan ....................................... 29 bin 687
Toplam Nüfus ................................. 116 bin 588
Erzurum Vilâyetinin genel nüfusu ise yine salnamelerde belirtildiğine göre 650 binden fazlaydı. Bu nüfusa dahil olan Ermenilerin sayış: 110 bin kişi kadardı. Uç bin kadar Rum vardı.
ileride göreceğimiz gibi Envar-ı Şarkiyye Gazetesi'nin ilk iki sayfası Türk harfleriyle Türkçe, arka yüzü ise Ermeni harfleriyle Türkçe olarak yayınlanmıştır. Erzurum Vilâyetinde 110 bin kadar Ermeni bulunması dolayısıyla böyle bir uygulamaya gidilmiştir. Böylece Türk harflerini (Arap harfleri demek daha doğru olacak) bilmeyen Ermen: yurttaşlar Envar-ı Şarkiyye'yi kolaylıkla izleyebilmişlerdir. Envar-ı Şarkiyye'den sonra öteki vilâyetlerde çıkarılan gazetelerde de azmlıklanr. durumuna göre Ermenice veya Rumca ekler yapılmıştır, örneğin Envar-ı Şarkiyye'den iki yıl sonra (1869) Konya'da yayınlanan Konya adlı vilâyet gazetesinin arka yüzü de Rum harfleriyle, Sivas'ta yayın lanan Vilâyet Gazetesinin arka yüzü de Ermeni harfleriyle yayınlanmıştır.

Kotur: insan derisinde belirginleşmiş kir

Kotur: Vücuttaki kir katmanı.