Envâr-ı Şarkiyye:

Envâr-ı Şarkiyye hakkında kısa bir araştırma yapan Cemalettin Server Revnakoğlu, gazetenin baskı sayısının iki bine yaklaştığını bildirmektedir. Bunun doğru rakam olup olmadığını bilmiyoruz. Ancak, Osmanlı arşivindeki bir belgeye göre, gazetenin birkaç sayısının Babıâli'de görevli devlet memurlarına gönderilmesi resmen istenmiştir. Yine aynı yazarın tespitlerine göre gazetede iki tefrika yayınlanmıştır. Bunlardan biri Sarıgümrükçüler'den Feyyazzâde Celâleddin Feyyaz'ın Ermenice'den tercüme ettiği Muhabbet-i Mefhusa adlı romanıdır. Bu roman gazetede 53 gün tefrika edilip daha sonra kitap haline getirilmiştir. İkincisi ise, Yusuf Ziya (Uludağ)'ın hatıralarıdır. Rusya'da geçen esaret yılarının anlatıldığı bu eserin adı Esaret Tarihçesi 'dir.41 Yusuf Ziya ayrıca gazetede edebî ve fennî yazılar da yazmıştır.
Envâr-ı Şarkiyye'nin ilk iki sayfasında yer alan yazılar Arap harfleriyledir. Bu haberlerin aynısı, üç ve dördüncü sayfalarda Ermeni harfleriyle Türkçe olarak verilmiştir. İki harfli yayın şekli diğer vilâyet gazetelerinde de uygulanmıştır. Gazete bu farklı harflerdeki yayınını 93 Harbine kadar (1877-78) sürdürmüştür. Ancak bu yıllardan sonra Ermeni harfli yazılarda bir azalma görülmüştür. Bu harflerin tamamen kaldırılması ise 30 Eylül 1895'te gerçekleşen Ermeni olayları sonrasında mümkün olmuştur.
1916 yılında, Erzurum'un Ruslar tarafından işgal edilmesi ile birlikte matbaa faaliyetini durdurmuştur. Bu tarihte Ruslar, buradaki baskı makinasını Hınıs'a götürüp askerî baskı işlerinde kullanmışlardır. Rusların Erzurum'dan geri çekilmesinden sonra (1917), Kâzım Karabekir Paşa makinayı tekrar Erzurum'a getirmiş ve böylece gazete iki yıllık mecburi aradan sonra yeniden çıkarılmaya başlanmıştır. 1928 yılında yeni harflerin kabulüyle birlikte matbaacılık faaliyetlerinde görülen kısa süreli durgunluk, Envâr-ı Şarkiyye'ye de tesir etmiştir. Bu tarihten yaklaşık bir yıl sonra, gazete bu kez Erzurum adı ile yeni harflerle çıkarılmıştır. Bütün sayılarını içeren bir koleksiyonu bulunmayan gazetenin 1869, 1870 ve 1872 yıllarında çıkan 39 sayısı, Diyarbakır'da Ziya Gökalp Kütüphânesi'nde; bir nüshası ise Hakkı Tarık Us Kütüphâ-nesi'nde bulunmaktadır. Ayrıca, gazetenin Diyarbakır'daki 39 sayısının mikrofilmden tabedilmiş nüshaları, AÜK Dokümantasyon Servisi'nde bulunmaktadır. Bunlar: nr.96, 21 Mayıs 1869'dan, nr. 187, 12 Ağustos 1870 arasındaki sayıları içermektedir. Bunlar dışında özel ellerde nüshalarının bulunabileceği tahmin edilmektedir.
Envâr-ı Şarkiyye 1867'de çıkarılmaya başlanmasına rağmen uzun yıllar kesintili olarak yayınını sürdürmüştür. Hatta cumhuriyet döneminde içeriği zayıflamasına karşın bir müddet aynı adla yayınlanmıştır. Daha sonraları, Fındıkoğlu'nun nitelemesiyle "bir sivri akıllı" tarafından adı Erzurum diye değiştirilmiştir. Nihayet 1964 yılında tamamen kapatılmıştır. Gazete, çıkarılışının 101. yıl dönümüne rastlayan 1968 yılında, tarihçi Fahrettin Kırzıoğlu'nun katkılarıyla yeniden basın-yayın dünyasına tanıtılmıştır. Bundan sonra vilyetin desteği ile 15 Mayıs 1969 tarihinde, 102. yıl dönümünde tekrar yayına başlamıştır. 1970'li yıllarda ise ödenek yokluğu nedeniyle yeniden kapatılmıştır. yasına tanıtılmıştır. Gazete, bu çalkantılı yayın hayatından dolayı sahayla ilgili kitap ve ansiklopedilerin çoğuna alınmamıştır. Özellikle Yakınçağ Türk Kültür Tarihi için önemli bilgiler taşıyan bu gazetenin, hiç olmazsa elde bulunan nüshalarının bilimsel metotlarla yeniden ayrıntılı bir şekilde incelenmesi yararlı olacaktır. Şayet gazetenin tamamı ele geçebilseydi, bölgenin son devir tarihi hakkında kıymetli bilgiler edinmek mümkün olabilirdi.
EBYT
.

Anadolu'daki Türk basınının öncüsü olan ve ilk sayısı 1867 yılında çıkarılan gazete 30 x 40 cm. boyutlarında, 4 sayfa, 3 sütun halinde düzenlenmiştir. Haftada bir kez Çarşamba (daha sonra Perşembe) günleri çıkarılan gazete saman kâğıdına basılmıştır. Burada önceleri yalnızca resmî haber, yönetmelik ve tevcihat yayınlanmış, daha sonraları ise iç ve dış haberlerle, ilmî, edebî, fenni yazılara yer verilmiştir. Yine bu devrede, bölgede görülen zabıta vak'aları kısa haberler şeklinde okuyucuya duyurulmuştur. Haberler genellikle "Havadis-i Dahiliye" ve "Havadis-i Hariciye" başlıkları altında toplanmıştır. Ayrıca "Mevadd-ı Umûmîye" veya "Tevcihat-ı İlmiyye" başlıkları altında verilen haberler de vardır. İstanbul basınında çıkan bazı haberler kaynak gösterilerek, dış kaynaklı haberlerse tercüme edilerek gazeteye alınmıştır.
"Doğunun nurları" adını taşıyan gazetenin dizgisinde bütün metinler aynı punto ve karakterde olup ayraç, tırnak ve soru işaretlerinden başka noktalama işaretleri kullanılmamıştır. Eldeki nüshalardan anlaşıldığına göre, Envâr-ı Şarkiyye birkaç defa başlık klişesini ve özelliklerinin belirtildiği başlık altı yazısını değiştirmiştir. Bunlardan 11 Şubat 1870 tarihinde çıkan 133 numaralı nüshanın başlık altı yazısı şöyledir:
İşbu gazete dâhil ve hâriç havadis ve mebâhis-i mütenevviyayı şâmil olarak Erzurum vilâyet-i celilesi matbaasında haftada bir kere Çarşamba günleri tab' ve neşr olunur. Bir seneliği (60) ve altı aylığı (35) kuruşa ve bir nüshası (60) parayadır. Taşrada bulunan müşterilere bir seneliğine 12 ve altı aylığına 6 kuruş posta ücreti ilâve olunarak doğrudan doğruya göderilecektir. îlânât-ı adi-yenin beher satırından 5 kuruş alınacaktır. Fünûna ve umür-ı hayriyyeye dâhil olan husus meccenan tab' kılınacaktır.
EBYT

Envâr-ı Şarkiyye hakkında kısa bir araştırma yapan <bknz>Cemalettin Server Revnakoğlu</bknz>, gazetenin baskı sayısının iki bine yaklaştığını bildirmektedir. Bunun doğru rakam olup olmadığını bilmiyoruz. Ancak, Osmanlı arşivindeki bir belgeye göre, gazetenin birkaç sayısının Babıâli'de görevli devlet memurlarına gönderilmesi resmen istenmiştir. Yine aynı yazarın tespitlerine göre gazetede iki tefrika yayınlanmıştır. Bunlardan biri <bknz>Sarıgümrükçüler'den Feyyazzâde Celâleddin Feyyaz</bknz>'ın Ermenice'den tercüme ettiği <bknz>Muhabbet-i Mefhusa </bknz>adlı romanıdır. Bu roman gazetede 53 gün tefrika edilip daha sonra kitap haline getirilmiştir. İkincisi ise, <bknz>Yusuf Ziya (Uludağ</bknz>)'ın hatıralarıdır. Rusya'da geçen esaret yılarının anlatıldığı bu eserin adı Esaret Tarihçesi 'dir.41 Yusuf Ziya ayrıca gazetede edebî ve fennî yazılar da yazmıştır.
Envâr-ı Şarkiyye'nin ilk iki sayfasında yer alan yazılar Arap harfleriyledir. Bu haberlerin aynısı, üç ve dördüncü sayfalarda Ermeni harfleriyle Türkçe olarak verilmiştir. İki harfli yayın şekli diğer vilâyet gazetelerinde de uygulanmıştır. Gazete bu farklı harflerdeki yayınını 93 Harbine kadar (1877-78) sürdürmüştür. Ancak bu yıllardan sonra Ermeni harfli yazılarda bir azalma görülmüştür. Bu harflerin tamamen kaldırılması ise 30 Eylül 1895'te gerçekleşen Ermeni olayları sonrasında mümkün olmuştur.
1916 yılında, Erzurum'un Ruslar tarafından işgal edilmesi ile birlikte matbaa faaliyetini durdurmuştur. Bu tarihte Ruslar, buradaki baskı makinasını Hınıs'a götürüp askerî baskı işlerinde kullanmışlardır. Rusların Erzurum'dan geri çekilmesinden sonra (1917), Kâzım Karabekir Paşa makinayı tekrar Erzurum'a getirmiş ve böylece gazete iki yıllık mecburi aradan sonra yeniden çıkarılmaya başlanmıştır. 1928 yılında yeni harflerin kabulüyle birlikte matbaacılık faaliyetlerinde görülen kısa süreli durgunluk, Envâr-ı Şarkiyye'ye de tesir etmiştir. Bu tarihten yaklaşık bir yıl sonra, gazete bu kez Erzurum adı ile yeni harflerle çıkarılmıştır. Bütün sayılarını içeren bir koleksiyonu bulunmayan gazetenin 1869, 1870 ve 1872 yıllarında çıkan 39 sayısı, Diyarbakır'da Ziya Gökalp Kütüphânesi'nde; bir nüshası ise Hakkı Tarık Us Kütüphâ-nesi'nde bulunmaktadır. Ayrıca, gazetenin Diyarbakır'daki 39 sayısının mikrofilmden tabedilmiş nüshaları, AÜK Dokümantasyon Servisi'nde bulunmaktadır. Bunlar: nr.96, 21 Mayıs 1869'dan, nr. 187, 12 Ağustos 1870 arasındaki sayıları içermektedir. Bunlar dışında özel ellerde nüshalarının bulunabileceği tahmin edilmektedir.
Envâr-ı Şarkiyye 1867'de çıkarılmaya başlanmasına rağmen uzun yıllar kesintili olarak yayınını sürdürmüştür. Hatta cumhuriyet döneminde içeriği zayıflamasına karşın bir müddet aynı adla yayınlanmıştır. Daha sonraları, Fındıkoğlu'nun nitelemesiyle "bir sivri akıllı" tarafından adı Erzurum diye değiştirilmiştir. Nihayet 1964 yılında tamamen kapatılmıştır. Gazete, çıkarılışının 101. yıl dönümüne rastlayan 1968 yılında, tarihçi Fahrettin Kırzıoğlu'nun katkılarıyla yeniden basın-yayın dünyasına tanıtılmıştır. Bundan sonra vilyetin desteği ile 15 Mayıs 1969 tarihinde, 102. yıl dönümünde tekrar yayına başlamıştır. 1970'li yıllarda ise ödenek yokluğu nedeniyle yeniden kapatılmıştır. yasına tanıtılmıştır. Gazete, bu çalkantılı yayın hayatından dolayı sahayla ilgili kitap ve ansiklopedilerin çoğuna alınmamıştır. Özellikle Yakınçağ Türk Kültür Tarihi için önemli bilgiler taşıyan bu gazetenin, hiç olmazsa elde bulunan nüshalarının bilimsel metotlarla yeniden ayrıntılı bir şekilde incelenmesi yararlı olacaktır. Şayet gazetenin tamamı ele geçebilseydi, bölgenin son devir tarihi hakkında kıymetli bilgiler edinmek mümkün olabilirdi.
EBYT