Savaşın Anadolu açılan Kapısı olan Erzurum, yenilgilerin bedelini ahalisini topraklarını terkedip içerilere göçürerek, yahut düşman içinde kalıp mezellete katlanarak öder. Erzurumdan anadolu içlerine olan en büyük savaş güçü 1916 yılı başlarında yaşandı.
Başbakanlık Osmanlı Arşivinde yer alan belgelere göre 1916 Kaçakaçı'ndan önce Erzurum vilayetinde 705 bin kişinin yaşadığı, bunun 488 bininin muhacir olup 217 bininin istilada kaldığını; Erzurum geri alındığında 173 bin hemşehrimizin geri döndüğünü, 108 bininin ise gittikleri yerlere yerleştiklerini tesbit ediyoruz. Anadolu Karayaylağı'nın yuttuğu insan sayısını bu hesaba göre 207 bindir.(*) Sarıkamışta 80 bin mi 40 bin mi insan öldü diye tartışanlar ibretle bu 2000000 rakamını tahlil etmelidir. Bu naklettiklerimizden sonra şimdi Kemalettin Kami'nin bir mısraını günümüz şartlarına göre düzenleyip soruyoruz:

”Ey muhacir Evladı düşün, niçin çıkmıyor sesin?”